گزیده تاریخ هنر مشرق زمین

گزیده تاریخ هنر مشرق زمین کتابی است که نه فقط به تاریخ هنر مشرق زمین می‌پردازد بلکه در دل آن ناگزیر به مطالبی هرچند اندک اشاره شده است که بیرون از این قلمرو قرار می‌گیرند. به طور مثال آنجا که سخن از آغاز هنر به میان می‌آید به تأسی از عموم کتاب‌های مرجع، مباحث با نخستین آثار هنری که قدمتشان به ادوار سنگ بازمی‌گردد و بعضاً در قسمت‌هایی از اروپا کشف شده‌اند شروع شده‌ است. یا در فصل آخر، هنر در جهان اسلام، سخن از اندلس که بخشی از اسپانیای امروز را در برمی‌گرفته مطرح شده است. با این حال بخش عمدۀ این کتاب وفادار به عنوانش به تحولات هنر در مرزهای مشرق زمین اعم از شرق نزدیک (ایران و بین‌النهرین) تا شرق دور (چین و ژاپن) و آسیای جنوب شرقی (هند) و آسیای صغیر (ترکیه) و شرق آفریقا (مصر) پرداخته است. سعی بر این بوده که مطالب هر فصل تا حد امکان مختصر و گزیده و در عین حال دقیق و روشن باشند و از منابعی گردآوری شوند که از سوی نهادهای آموزشی کشور معتبر و مورد تأیید هستند. آشنایان با حوزۀ تاریخ هنر می‌دانند که مواجهه با مطالب متناقض و متعارض در کتاب‌های مختلف امری عادی و اجتناب‌ناپذیر است و این گاهی نتیجۀ کم‌دقتی مؤلفان و پدیدآورندگان در خوانش متون و گاهی محصول اختلاف نظر در میان پژوهشگران است. کتاب فوق سعی کرده در مواردی که میان منابع مختلف و یا نظر پژوهندگان چنین ناسازگاری‌هایی وجود داشته تا حد امکان دلیل آن را بیابد و اگر عامل آن سهو و خطای یک مؤلف بوده آن را اصلاح و چنانچه در اثر اختلاف میان مراجع بوده هر دو یا چند نظر در آن موضوع را طرح کند.

کتاب مجموعاً در ده فصل مدوّن شده است و بیشتر بر تاریخ هنرهایی مثل نقاشی، مجسمه‌سازی و معماری تمرکز دارد، گرچه به اقتضای بحث به عرصه‌های دیگری نظیر ادبیات، صنایع دستی، موسیقی و … نیز گریزی زده شده است. فصل اول در مورد پیدایش هنر در ادوار پیش از تاریخ است که فاقد منابع مکتوب بوده‌اند. در فصل دوم با آغاز شکل‌گیری تمدن‌ها و ظهور تدریجی دوران تاریخی (عصر پیدایش نوشتار) همراه می‌شویم که گرچه در تعیین تقدݨّم و تأخر آن‌ها اختلاف نظرهایی وجود دارد اما به طور معمول بین‌النهرین (میان‌رودان) به عنوان خاستگاه اولین جوامع دارای نظام‌های نوشتاری پذیرفته شده و همین بهانه‌ای بود که این کتاب نیز بررسی تمدن‌های باستانی را از این جغرافیا آغاز کند. فصل سوم به یکی از شگفت‌انگیزترین و اثرگذارترین تمدن‌های باستانی یعنی مصر می‌پردازد. در فصل چهارم سیر هنر در ایران زمین در هر دو مرحلۀ پیش‌تاریخی و تاریخی مورد بررسی قرار گرفته و مرحلۀ اسلامی در هنر ایرانی به فصل‌های دیگر موکول شده است. در فصل پنجم هنر شبه قارۀ هند از تمدن‌های درۀ سند تا ورود آریایی‌ها و شکل‌گیری مذاهب ودایی، بودایی و هندو مطرح شده است. این فصل به مطالب مختصری در مورد دوران اسلامی هند که شرح مفصݨݨّل آن در فصل دهم آمده نیز اشاره می‌کند. فصل ششم و هفتم به ترتیب به هنر چین و ژاپن پرداخته‌اند و فصل هشتم پیرامون تاریخ معماری اسلامی ایران است که وجوه مختلف آن چون گونه‌های ساختمانی و تزئینات و مکتب‌های معماری را بررسی می‌کند. در فصل نهم با عنوان «نگارگری اسلامی ایران» به تحولات هنر نقاشی در قالب کتاب‌آرایی و مرقعات پرداخته‌ایم و در نهایت با بررسی گرایش به نقاشی غربی در اواخر دورۀ صفوی و قاجاریه و ظهور تابلوهای رنگ و روغنی، به دوران مدرن ایران همراه با شیوه‌ها و رویکردهای نوین گام می‌گذاریم. در آخر، کتاب را با مبحث «هنر در قلمرو جهان اسلام» به پایان می‌بریم؛ فصلی که مطالعهٔ آن برای داوطلبان آزمون سراسری در مقطع کارشناسی توصیه نمی‌شود و بهتر است خواندن آن به مقاطع تحصیلات تکمیلی موکول شود.

در پایان یادآور می‌شویم کتاب پیش‌رو جلد اول از مجموعه‌ای دو جلدی است، که دومین جلد آن با عنوان گزیدهٔ تاریخ هنر مغرب زمین در آینده‌ای نه چندان دور ارائه خواهد شد. جلد دوم معطوف است به تمدن‌های نخستین اروپا یعنی اژه ـــ یونان و اتروسک ـــ روم؛ هنر صدر مسیحیت از قرون اولیۀ میلادی تا بیزانس و قرون وسطی (قرن پنجم تا پانزدهم میلادی)؛ هنر رنسانس، باروک، روکوکو (قرن پانزدهم تا هجدهم میلادی)؛ و دگرگونی‌های هنری در قرن نوزدهم تا هنر مدرن و پست مدرن در قرن بیستم میلادی. همچنین هنر و فرهنگ اقوام بدوی مانند بومیان استرالیا و آفریقا و یا پیشاکلومبی‌های امریکا مورد بررسی قرار خواهد گرفت. این فرهنگ‌ها، زیستی به سیاق آدمیان پیش از تاریخ دارند اما تا امروز در دنیای معاصر به دور از مدرنیته به حیات خود ادامه داده‌اند و بهترین دریچه برای نگریستن ما به اندیشه‌ها و سلایق مردمانی است که در پیش از تاریخ می‌زیستند.